یکی از مهمترین نکات در مورد شناخت ساز و کار ها و ساختار های جسمی و روحی بدن انسان و چگونگی ارتباط با محیط پیرامون، آشنایی با مزاج یا طبع است. مزاج در حقیقت ویژگی هایی است که به طبیعت و خصلت های درونی انسان بستگی دارند و همانطور که از نام آن می توان حدس زد، بر گرفته از طبیعت درونی از دوران کودکی فرد است. به عبارت دیگر هر شخص هنگامی که به دنیا می‌آید ساختار روحی و جسمی منحصر به فردی دارد که در طب سنتی به نام طبع شناخته می شود. اساس طبع و مزاج افراد گوناگون، مکانیزم ها و ترشحات هورمونی است که چگونگی ارتباط شخص با محیط را مشخص می کند. هرچند تعداد انسان ها و ویژگی های خاص هر کدام بسیار زیاد و گسترده است، با این حال به طور کلی در چند طبقه تقسیم بندی می شوند.
مزاج شناسی در حقیقت، دانشی بسیار وسیع است که بر حسب انواع طبع، راهکارهای تغذیه و نحوه زندگی فرد را مشخص می نماید. طب سنتی در همین قالب دستورالعمل های خاص تعیین و ارائه می کند. به طور کلی انسان ها دارای چند مزاج طبیعی و ذاتی هستند. این مزاج های اصلی عبارتند از مزاج صفراوی، که نام دیگر آن، گرم و خشک است.
دسته دوم انسان هایی هستند که مزاج دموی دارند. مزاج دموی در اصطلاح برای افراد گرم و تر نام گذاری می شود.
گروه بعدی افرادی هستند که مزاج بلغمی یا سرد و تر دارند.
گروه چهارم افرادی که مزاج سوداوی یا سرد و خشک دارند.
علاوه بر این مزاج ها بر اساس چهار شاخص مهم یعنی گرم و سرد بودن و تر و خشک بودن تقسیم بندی می شود. برخی افراد مزاج معتدلی دارند یعنی ارکان گوناگون بدن و فر آیند های درونی بدن آن ها و به خصوص ترشح هورمون ها در تعادل با یکدیگر عمل می کنند. به این ترتیب می توان مزاج های معتدل را نیز به چند دسته تقسیم کرد. مزاج معتدل گرم و تر، مزاج معتدل سرد و تر، و مزاج معتدل گرم و سرد! جالب است بدانید که حتی حیوانات نیز مزاج های خاصی دارند و البته به طور غریزی توانسته اند خود را با محیط زیست پیرامون بر اساس طبع درونی وفق دهند. برای تعیین مزاج خودتان می توانید ابتدا گرم یا سرد بودن آن را تشخیص دهید. یکی از راه‌ها رنگ پوست است: معمولاً افرادی که پوست سفیدی دارند نشانه کم خونی بوده و طبع آن به سردی مایل است. همچنین قرمزی پوست نشانه ای از گرمی و پرخونی خواهد بود. یکی دیگر از نشانه های تشخیص مزاج گرم یا سرد ویژگی های ظاهری و عضلانی است. معمولا افراد دارای مزاج گرم، از قفسه سینه پهن و اندام های بزرگتر و عضلات و ورزیده تری برخوردار هستند.
از طرف دیگر افراد سرد مزاج، عضلات و اندام نسبتا کوچک تر و قوای نسبتا ضعیف تری دارند. از دیگر نشانه های تشخیص دقیق تر مزاج می توان به ساعات خواب اشاره کرد. به عنوان نمونه اگر شخصی در طول روز به بیشتر از ۸ ساعت خواب احتیاج داشته باشد، مزاج او سرد و مرطوب بوده و در صورتی که بتواند در طول شبانه روز کمتر از هشت ساعت خوابیده و به امور روزمره و فعالیت خود ادامه دهد مزاجی گرم و خشک دارد. راه های مختلفی در طب سنتی برای تشخیص مزاج وجود دارد که موی سر نیز یکی از آنها به شمار می رود مثلا افرادی که دارای رنگ موی سیاه هستند معمولا دارای طبع گرم و خشک و افرادی که رنگ مویشان به سفیدی می گراید مزاج سرد و مرطوب دارند.
کسانی که با مزاج و طبع خود آشنا هستند قادر خواهند بود با تغذیه مناسب تر و قرار گرفتن در محیط های همخوان با طبیعت خود، کمتر در معرض انواع آسیب ها و حساسیت ها باشند. همچنین ابتلا به بیماری ها و مشکلات خاص جسمی و روحی را نیز کاهش دهند. بسیاری از بیماری های طولانی مدت و یا نارسایی های مبهم، به سبک زندگی شخص بر می گردد که با طبع وی همخوانی ندارد.
نکته قابل توجه اینجاست که وضعیت مزاج شخص همیشه در طول زمان ثابت نبوده و با تغییر فصل با بالا رفتن سن و حتی در طول شبانه روز ممکن است تغییرات جزئی داشته باشد، به همین دلیل نمی‌توان یک نسخه ی ثابت برای سبک زندگی دائمی شخص تنظیم کرد و در صورت آشنایی با طبیعت درونی، افراد به تنهایی قادر به تشخیص حال خود و پیشگیری از مشکلات احتمالی هستند.