عموما برنج را به عنوان دانه هایی سفید می شناسیم که در میان انواع گیاهان خوراکی از نوع غلات به حساب می آید. با این حال، کمتر پیش می آید که در مورد منشا این دانه ها و شناخت گیاه اصلی برنج مطلبی خوانده باشیم. این غله، به نوعی یکی از پر مصرف ترین نوع غله در دنیا است. بسیاری از کشور های به ویژه سرزمین های آسیایی، از آسیای شرق و جنوب شرقی گرفته تا حوزه دریای مدیترانه، کشت برنج را به عنوان بخش جدا نشدنی از برنامه تولیدات کشاورزی خود دارند.
به طور کلی می دانیم که دانه های سفید برنج پس از فرآیند های خاص و نسبتا پیچیده به دست می آیند. اگر به کارگاه های شلتوک کوبی و فرایندهای مختلف مربوط به تهیه برنج سر بزنید، متوجه می شوید که استفاده از دانه های سفید که به راحتی به دست شما می رسد مراحل پیچیده و دشواری را پشت سر گذاشته اند. این موضوع به دلیل این است که جدا کردن دانه ها از غشاهای گوناگونی که آن را در بر گرفته مشکل است. به طور کلی گیاه برنج دوره های رشد متوسط و یا زودرس و همچنین دیر رس دارند. به عنوان نمونه زمان رشد نوع زودرس برنج حداکثر ۱۴۵ روز و زمان رشد نوع متوسط آن حدود ۱۶۰ روز و زمان رشد نوع دیر رس حداکثر ۱۸۰ روز می باشد. با این حساب می توان با توجه به دوره های مختلف زمانی مربوط به رشد گیاه برنج و با توجه به شرایط آب و هوایی و منطقه ای، بهترین گیاه را برای هر ناحیه مشخص و زمان مناسب برای پرورش و کشت و برداشت آن را تعیین نمود. علاوه بر دوره های مختلف رشد گیاه برنج، یکی از مشخص ترین موارد ریشه گیاه است. ریشه برنج حالت افشانی و سطحی داشته و تا عمق حداکثر ۲۵ سانتی خاک نفوذ می کند. رشد ریشه بر اساس رشد برگ های برنج می باشد و هر چقدر تعداد برگ ها بالاتر رود، رشد ریشه نیز افزایش خواهد یافت. به مرور و با گذشت زمان ساقه برنج تنومند تر شده و برگ های آن به صورت متناوب در دو طرف ساقه می رویند و به تدریج بزرگ تر خواهند شد. تعداد برگ های برنج نیز بستگی به زودرس، متوسط رس یا دیررس بودن گیاه دارد. همچنین دمای هوا در تعداد برگ ها تأثیرگذار خواهد بود. معمولاً یکی از راه های شناخت کیفیت بوته برنج، اندازه و تعداد برگ ها است. به طوری که ساقه هایی با برگ های کوچک تر و زیادتری، نسبت به ساقه های با برگ های بزرگتر و تعداد کمتر، کیفیت بالاتری دارند. جوانه های برنج در صورت مساعد بودن وضعیت جوی تبدیل به ساقه می شوند.
ساقه برنج به صورت بند بند و توخالی است. ساختمان گل در برنج مانند سایر غلات به صورت خوشه‌ای است و البته تعداد پرچم‌های گیاه برنج بیشتر بوده و به شش پرچم می رسد.
گیاه برنج به طور کلی بیش از ۱۲۰ هزار گونه مختلف دارد، اما می توانیم این گونه‌ها را در سه طبقه عمده تفکیک کنیم که این طبقات عبارتند از: گونه جاوایی، گونه ژاپنی و گونه هندی، که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. در ایران نیز گونه های متفاوتی از برنج وجود دارند که می توان از میان آنها به برنج طارم، صدری، چمپا و هاشمی اشاره نمود.
گونه های متفاوت بر اساس اقلیم و شرایط آب و هوایی متنوع بوده و باید گفت تنوع گونه برنج و مشخصات شاخه گیاه برنج نسبت مستقیمی با وضعیت آب و هوایی و اقلیم و همچنین گونه های بومی آن جا دارد.
یکی از اصلی ترین عوامل محیطی میزان نور و حرارت و همچنین مقاومت به کم آبی یا رطوبت است. گیاه برنج بومی ایران با انواع مختلف ژاپنی و هندی و جاوایی تفاوت محسوس دارد. یکی از مهمترین شاخص های تعیین نوع برنج و مشخصات گیاه برنج شکل و اندازه دانه است که می تواند کوتاه، بزرگ یا بلند باشد. دانه برنج در حقیقت محصول اصلی گیاه برنج به حساب می آید که این محصول در کشورهای مختلف دارای ویژگیها و ظواهر متفاوتی است.
هنگام برداشتن دانه برنج ابتدا می بایستی آن را از پوسته ای به نام شلتوک جدا کرد. دانه های شلتوک ظاهری شبیه دانه های گندم دارند و دانه های سفید برنج را در بر گرفته‌اند. در هنگام شلتوک کوبی این پوسته های نازک جدا شده و دانه قهوه ای رنگ برنج به دست می آید. دلیل قهوه ای بودن آن نیز یک لایه بسیار نازک سبوس است. مرحله بعدی در صورتی است که تمایل به از بین بردن همین لایه سبوس داشته باشیم که در این صورت با آسیاب، دانه سفید به دست خواهد آمد.